ΤΟ ΠΕΡΙΦΗΜΟ ΧΑΡΤΑΚΙ ΤΟΥ ΤΣΟΡΤΣΙΛ-ΜΟΙΡΑΣΤΗΚΕ Ο ΚΟΣΜΟΣ ΤΟΝ ΟΚΤΩΒΡΗ ΤΟΥ ’44; (Α)
Του ΓΙΩΡΓΟΥ ΠΕΤΡΟΠΟΥΛΟΥ*
Το ποιο πολυσυζητημένο, ίσως, γεγονός στην ιστορία της ΕΑΜικής αντίστασης, αλλά και της αντίστασης γενικά των λαών κατά του φασισμού, είναι η πολυθρύλητη συνάντηση τουΣτάλιν με τον Τσόρτσιλ στη Μόσχα, στις 9 Οκτώβρη του 1944. Εκεί, όπως ο ίδιος ο Τσόρτσιλ έγραψε στα απομνημονεύματά του, «συμφωνήθηκε» ο χωρισμός των Βαλκανίων σε σφαίρες επιρροής με το περίφημο χαρτάκι. Ο Τσόρτσιλ έμεινε στη Μόσχα από τις 9 έως και τις 18 Οκτωβρίου, αλλά η «συμφωνία» κατά τα λεγόμενά του πραγματοποιήθηκε την πρώτη μέρα, δηλαδή στις 9/10/1944 το βράδυ.
ΤΙ ΛΕΕΙ Ο ΤΣΟΡΤΣΙΛ
Γι' αυτή την πολυθρύλητη «συμφωνία» με τον Στάλιν, ο Τσόρτσιλ γράφει[1]: «Έκρινα κατάλληλη τη στιγμή για να δράσω. Εδήλωσα: "Ας ρυθμίσωμε τις υποθέσεις μας στα Βαλκάνια. Τα στρατεύματά σας ευρίσκονται στη Ρουμανία και στη Βουλγαρία. Έχομε συμφέροντα, αποστολές, πράκτορες σ' αυτές τις χώρες. Ας αποφύγωμε την σύγκρουση για ζητήματα ασήμαντα. Σχετικώς προς την Μεγάλη Βρετανία και την Ρωσία τι θα ελέγατε για μια υπεροχή κατά 90% υπερ υμών στην Ρουμανία, υπεροχή κατά 90% υπέρ ημών στην Ελλάδα και ίση συμμετοχή κατά 50% στην Γιουγκοσλαβία;". Ενώ μετεφράζοντο οι λόγοι μου, έγραψα σε μισό φύλλο χαρτιού:
Ρουμανία
Η Ρωσία..................90%
Οι άλλοι................10%
Ελλάς
Η Μεγάλη Βρετανία (εν συμφωνία με τις ΗΠΑ)...............90%
Η Ρωσία................................................................................................................10%
Γιουγκοσλαβία.........................................50% και 50%
Ουγγαρία........................................................50% και 50%
Βουλγαρία
Η Ρωσία.....................75%
Οι άλλοι..................25%
Έσπρωξα το χαρτί μπροστά στον Στάλιν στον οποίον είχαν δώσει εν τω μεταξύ την μετάφραση. Έγινε μια μικρή παύσις. Έπειτα ο Στάλιν πήρε το μπλέ μολύβι του, εχάραξε μια χοντρή γραμμή σαν είδος επιδοκιμασίας και μου επέστρεψε το σημείωμα. Τα πάντα ερρυθμίσθησαν σε ελάχιστο χρονικό διάστημα όσο εχρειάσθη για να γράψω το σημείωμα αυτό.
Είχαμε, εννοείται, μελετήσει το ζήτημα προσεκτικά και από μακρού, και άλλωστε δεν μας απησχόλησαν παρά οι συμφωνίες που αφορούσαν την πολεμική περίοδο. Όλα τα ευρύτερα προβλήματα έμεναν για την συνδιάσκεψη της ειρήνης, που ελπίζαμε ότι θα συνεκαλείτο μετά τη νίκη.
Επηκολούθησε μακρά σιωπή. Το χαρτί με την μπλέ γραμμή παρέμενε στο τραπέζι. Τελικά είπα: "Δεν θα έκριναν κάπως κυνικό εκ μέρους μας να ρυθμίζωμε αυτά τα προβλήματα, από τα οποία εξαρτάται η τύχη εκατομμυρίων υπάρξεων, κατά τρόπον τόσο υπεροπτικό; Ας κάψωμε αυτό το χαρτί". "Όχι, φυλάξτε το",, είπε ο Στάλιν».
Για την ιστορία του θέματος πρέπει να σημειώσουμε ότι το περιβόητο αυτό χαρτάκι, για το οποίο κάνει λόγο ο Τσόρτσιλ, παρόλο που χρόνια ολόκληρα αποτελούσε το αποδεικτικό στοιχείο της αντικομουνιστικής προπαγάνδας, ποτέ- στο διάστημα που υπήρχε η ΕΣΣΔ ως κράτος με συγκεκριμένο κοινωνικοπολιτικό σύστημα- δεν είδε το φως της δημοσιότητας. Και ξαφνικά στις αρχές του 1992 το BBC ανακοίνωσε ότι το βρήκε και το παρουσίασε μαζί με ένα άλλο αντίστοιχό του, σε ρωσική μετάφραση. Στην Ελλάδα αυτό το χαρτάκι το αναδημοσίευσε η εφημερίδα «Καθημερινή», στις 22 Γενάρη του 1992 και η «Αυγή» στις 26 του ιδίου μήνα. Το γεγονός είναι όντως περίεργο όπως περίεργο είναι που εμφανίζεται μαζί και ρωσική μετάφραση. Ο Τσόρτσιλ ενώ είναι λεπτομερέστατος στις περιγραφές κάνει λόγο για ένα χαρτάκι- αυτό που ο ίδιος έγραψε- και πουθενά δεν αναφέρει για δεύτερο- μετάφραση του πρωτότυπου δικού του.
ΤΙ ΛΕΝΕ ΟΙ ΣΟΒΙΕΤΙΚΟΙ
Η σοβιετική πλευρά δεν αρνείται ότι ο Τσόρτσιλ έκανε την παραπάνω πρόταση. Αρνείται όμως κατηγορηματικά πως υπήρξε συμφωνία του Στάλιν σ' αυτή την πρόταση με τον ένα ή τον άλλο τρόπο. Στην «Ιστορία του Μεγάλου Πατριωτικού πολέμου της Σοβιετικής Ένωσης» (Έκδοση της Ακαδημίας Επιστημών της ΕΣΣΔ, τόμος 5ος, σελ. 134, στα ρωσικά) αναφέρεται: «Βασικό για τον Τσόρτσιλ ζήτημα, που εξετάστηκε στη Μόσχα, ήταν το ζήτημα της πολιτικής απέναντι στις βαλκανικές χώρες. Κατά την πρώτη ακόμα συνάντηση με τον Στάλιν, ο Τσόρτσιλ τον πληροφόρησε ότι συνέταξε ένα αρκετά βρώμικο και ωμό έγγραφο, που έδινε μια εικόνα για το μοίρασμα της επιρροής ανάμεσα στη Σοβιετική Ένωση και τη Μεγάλη Βρετανία στη Ρουμανία, στην Ελλάδα, στη Γιουγκοσλαβία, στη Βουλγαρία. Ο πίνακας γράφτηκε για να δείξει τι σκέπτονταν πάνω σ' αυτό το ζήτημα οι Άγγλοι». Και παρακάτω το κείμενο συνεχίζει: «Στα σοβιετικά πρακτικά της συνομιλίας των ηγετών των δύο κυβερνήσεων, της Σοβιετικής Ένωσης και της Μεγάλης Βρετανίας, που έγινε στις 9 του Οκτώβρη 1944, περιέχεται πρόταση του Άγγλου Πρωθυπουργού για χωρισμό της Γιουγκοσλαβίας και άλλων χωρών σε σφαίρες επιρροής. Αλλά, εννοείται, ότι δεν ήταν δυνατόν ο Τσόρτσιλ να πετύχει από τον αρχηγό της κυβέρνησης της ΕΣΣΔ υποστήριξη στο σχέδιό του. Αυτός είναι ο λόγος για τον οποίο σ' ένα τόσο σπουδαίο στοιχείο, όπως είναι το πρακτικό της συνομιλίας, δεν υπάρχει ούτε νύξη για συμφωνία της ΕΣΣΔ και της Μεγ. Βρετανίας σ' αυτό το ζήτημα»[2].
Επιβεβαίωση του γεγονότος ότι ο Τσόρτσιλ πρότεινε στον Στάλιν να γίνει μοίρασμα των Βαλκανίων σε σφαίρες επιρροής δίνει και ο μεταφραστής του σοβιετικού ηγέτη Β. Μπερεζκόφ που συμμετείχε σ' αυτή τη συνάντηση. Στο βιβλίο του «Ήμουν Διερμηνέας του Στάλιν» αναφέρει: «Τι έγινε λοιπόν στην ουσία; Ο Τσόρτσιλ έγραψε σ' ένα κομμάτι χαρτί τα ποσοστά του. Ο Στάλιν τους έριξε μια ματιά και χωρίς να πει λέξη επέστρεψε το χαρτί στο Βρετανό Πρωθυπουργό. Ο Τσόρτσιλ προτείνει να καεί το χαρτί, με τη σκέψη, όπως φαίνεται, ότι έτσι θα δημιουργούνταν μια κατάσταση συνενοχής στην εξαφάνιση αυτού του "αποκαλυπτικού ντοκουμέντου". Ο Στάλιν, όμως, δεν έδωσε στο βρετανό πρωθυπουργό καμιά αφορμή για παρόμοια συμπεράσματα. Σημείωσε αδιάφορα ότι ο Τσόρτσιλ μπορεί να το κρατήσει, δείχνοντας έτσι καθαρά ότι δεν αποδίδει ιδιαίτερη σημασία στην υπόθεση. Αυτό ήταν όλο»[3].
Αυτά, ο Μπερεζκόφ τα γράφει στο βιβλίο του που κυκλοφόρησε στη Σοβιετική Ένωση το 1984, ενώ το 1990 προσπαθώντας να προσαρμοστεί στο πνεύμα της εποχής της περεστρόικα, στον πρόλογό του, για την ελληνική έκδοση του βιβλίου, αναφέρει: «Σχετικά με τα ποσοστά επιρροής σε ορισμένες ανατολικοευρωπαϊκές χώρες, ο Τσόρτσιλ έκανε πρόταση στον Στάλιν, στις 9 Οκτωβρίου 1944, δηλαδή πριν από τη συνάντηση της Γιάλτας. Την περιγραφή αυτού του επεισοδίου ο αναγνώστης θα τη βρει στο βιβλίο. Εδώ μπορώ μόνο να προσθέσω ότι, κάτω από το φως των γεγονότων που ήδη έγιναν γνωστά, δεν μπορώ κατηγορηματικά να πω ότι δε επιτεύχθηκε ποτέ κάποια "αλληλοκατανόηση" μεταξύ Στάλιν και Τσόρτσιλ»[4].
Όπως εύκολα διαπιστώνεται, ο Μπερεζκόφ, παρόλο που προσπαθεί να ευθυγραμμιστεί με το κλίμα που επικρατούσε στη χώρα του και διεθνώς απέναντι στον Στάλιν το 1990, εντούτοις δεν επιβεβαιώνει ότι στη συνάντηση της 9ης Οκτωβρίου έγινε συμφωνία. Μιλάει για «κάποια αλληλοκατανόηση» Στάλιν- Τσόρτσιλ χωρίς φυσικά να είναι σε θέση να προσδιορίσει το αν τελικά έγινε κατορθωτή.
Συμπερασματικά οφείλουμε να σημειώσουμε πως η κατηγορηματική Σοβιετική άρνηση της δήθεν συμφωνίας της Μόσχας για μοίρασμα των Βαλκανίων θα προκαλούσε οπωσδήποτε την αντίδραση, τουλάχιστον των βρετανών, αν υπήρχαν στοιχεία που να επιβεβαιώνουν πως τέτοια συμφωνία υπήρξε. Το γεγονός όμως ότι στη σοβιετική άρνηση το μόνο στοιχείο που αντιπαρατίθεται είναι όσα ο ίδιος ο Τσόρτσιλ ισχυρίζεται, αποδεικνύει πως ο ισχυρισμός για συμφωνία δεν είναι τίποτε άλλο από έναν ακόμη προπαγανδιστικό- αντικομουνιστικό μύθο.
ΤΙ ΛΕΕΙ Η ΑΜΕΡΙΚΑΝΙΚΗ ΠΛΕΥΡΑ
Το παραπάνω απόσπασμα, από τα απομνημονεύματα του Τσόρτσιλ για τα ποσοστά και την δήθεν συμφωνία μοιράσματος των Βαλκανίων σε σφαίρες επιρροής αφήνει σαφώς την εντύπωση ότι ο Βρετανός πρωθυπουργός διαπραγματευόταν και για λογαριασμό των Ηνωμένων Πολιτειών. Στον κατάλογο των ποσοστών υπάρχουν οι ενδείξεις «Ρωσία» τόσο τοις εκατό, «οι άλλοι» τόσο, ενώ για την περίπτωση μόνο της Ελλάδας υπάρχει η ένδειξη «Βρετανία» και σε παρένθεση «εν συμφωνία με τις ΗΠΑ».
Στην πραγματικότητα όμως- όπως αποδεικνύουν τα ντοκουμέντα της εποχής εκείνης- οι Ηνωμένες Πολιτείες κάθε άλλο παρά είχαν εξουσιοδοτήσει τον Τσόρτσιλ να ενεργεί για λογαριασμό τους και μάλιστα ενημέρωσαν γι’ αυτό την ΕΣΣΔ.
Σε μήνυμα του προς τον Στάλιν, στις 5 Οκτωβρίου του 1944, ο Ρούσβελτ έγραφε[5]: «Είμαι βέβαιος ότι αντιλαμβάνεσθε ότι εις τον παρόντα παγκόσμιον πόλεμον κυριολεκτικώς δεν υπάρχει ούτε ένα ζήτημα, είτε στρατιωτικόν είτε πολιτικόν, που να μην ενδιαφέρη τας Ηνωμένας Πολιτείας. Είμαι σταθερώς βέβαιος ότι εμείς οι τρεις, και μόνον οι τρεις, ημπορούμε να εύρωμεν λύσιν επι των εκκρεμών ακόμη ζητημάτων. Υπό την έννοιαν αυτήν κατανοώ την επιδίωξιν του κ. Τσόρτσιλ να συναντηθή μαζί Σας και προτιμώ να θεωρώ τας επικειμένας συνομιλίας Σας με τον Πρωθυπουργόν ως προκαταρτικάς δια την συνάντησιν των τριών μας, η οποία, όσον αφορά εμέ, είναι δυνατόν να συγκληθή εις οποιονδήποτε χρόνον μετά τας εκλογάς εις τας Ηνωμένας Πολιτείας». Το μήνυμα είναι σαφές: Ο Τσόρτσιλ δεν είχε καμιά εξουσιοδότηση να διαπραγματεύεται και να κλείνει συμφωνίες εκπροσωπώντας και τις ΗΠΑ. Ταυτόχρονα όλες οι συνομιλίες θα είχαν προκαταρκτικό χαρακτήρα. Καμιά συμφωνία δεν μπορούσε να πραγματοποιηθεί και να τεθεί σε εφαρμογή χωρίς την έγκριση των Ηνωμένων Πολιτειών, χωρίς να έρθει στο τραπέζι και να εξεταστεί σε μελλοντική συνάντηση των ηγετών των τριών μεγάλων δυνάμεων της αντιχιτλερικής συμμαχίας.
Ο Στάλιν απάντησε στον Ρούσβελτ στις 8 Οκτωβρίου. Στο μήνυμά του αυτό λέει[6]: «Το μήνυμά Σας της 5 Οκτωβρίου με ανησύχησε ολίγον. Εγώ υπέθετα ότι ο κ Τσόρτσιλ έρχεται εις την Μόσχαν ύστερα από συνεννόηση μαζί Σας εις το Κεμπέκ. Απεδείχθη όμως ότι η υπόθεσις μου αυτή μάλλον δεν ανταποκρίνεται εις την πραγματικότητα.
Μου είναι άγνωστο δια ποία ζητήματα έρχονται εις την Μόσχαν ο κ. Τσόρτσιλ και ο κ. Ηντεν. Περί τούτου δεν με επληροφόρησαν έως σήμερα ούτε ο ένας ούτε ο άλλος. Ο κ. Τσόρτσιλ εξέφρασε την επιθυμίαν εις μήνυμά του προς εμέ να έλθη εις την Μόσχα, εάν δεν υπήρχε αντίρρησις εκ μέρους μου. Εννοείται ότι απήντησα καταφατικώς. Έτσι έχουν τα πράγματα σχετικώς με το ταξίδι του κ. Τσόρτσιλ εις την Μόσχαν. Θα Σας κρατώ περαιτέρω ενήμερον καθ' ο μέτρον θα διευκρινισθή η υπόθεσις μετά την συνάντησίν μου με τον κ. Τσόρτσιλ».
Απ' όσα αναφέραμε προκύπτουν αβίαστα τα εξής συμπεράσματα: α) Ο Τσόρτσιλ ψεύδεται ασύστολα όταν ισχυρίζεται ότι διαπραγματεύθηκε και έκλεισε συμφωνία με τον Στάλιν και για λογαριασμό των ΗΠΑ. β) Η ΕΣΣΔ σε καμία περίπτωση, ακόμη κι αν δεχτούμε ότι ήθελε, δεν θα προχωρούσε σε συμφωνία γνωρίζοντας ότι οι ΗΠΑ δεν έχουν δώσει τη συγκατάθεσή τους. Ήδη έχουμε αναφέρει ότι χρησιμοποίησε στο παρελθόν με μεγάλη επιμονή το χαρτί των Ηνωμένων πολιτειών μέχρι να δώσει την συγκατάθεσή της να αποτελέσει η Ελλάδα θέατρο στρατιωτικών επιχειρήσεων αποκλειστικά της Μ. Βρετανίας. γ) Ο ισχυρισμός του Τσόρτσιλ σχετικά με την υποτιθέμενη συμφωνία ότι «τα πάντα ερρυθμίσθησαν σε ελάχιστο χρονικό διάστημα όσο εχρειάσθη για να γράψω το σημείωμα αυτό», γιατί «Είχαμε (σ.σ. με τον Στάλιν), εννοείται, μελετήσει το ζήτημα προσεκτικά και από μακρού», αποδεικνύεται ασύστολο ψεύδος. Όπως ο ίδιος ο Στάλιν λέει, στο μήνυμά του στον Ρούσβελτ, ιδέα δεν είχε για το λόγο της επίσκεψης του Τσόρτσιλ στην Μόσχα. δ) Ακόμη κι αν δεχτούμε ότι στη Μόσχα, όντως, επιτεύχθηκε συμφωνία αυτή είχε προκαταρτικό χαρακτήρα. Το γεγονός δε, ότι δεν υπάρχει κανένα στοιχείο που να επιβεβαιώνει ότι αυτή η συμφωνία συζητήθηκε και επισημοποιήθηκε στις συναντήσεις που είχαν αργότερα οι Στάλιν, Τσόρτσιλ και Ρούσβελτ στη Γιάλτα και στο Πότσδαμ, είναι ικανό αποδεικτικό στοιχείο για να καταλήξουμε στο συμπέρασμα ότι μια τέτοια συμφωνία- αν υπήρξε- ουδέποτε δέσμευσε κανέναν, ουδέποτε τέθηκε σε ισχύ.
Αυτοί είναι και οι λόγοι για τους οποίους οι Αμερικάνοι ποτέ δεν πήραν στα σοβαρά τους ισχυρισμούς του Τσόρτσιλ. Ο Α. Χάριμαν- Αμερικάνος πρεσβευτής στη Μόσχα στα χρόνια του πολέμου- σε μια συνέντευξή του στην επιθεώρηση «Encounter» στο τεύχος Νοεμβρίου του 1981, λέει συγκεκριμένα[7]: «Ποτέ δεν πήρα στα σοβαρά αυτή την υπόθεση και δεν νομίζω ότι ήταν σημαντική γιατί δεν επηρέασε το μέλλον. Ο Στάλιν, όπως ξέρουμε, το αγνόησε, αν και ο Τσόρτσιλ ισχυριζόταν πάντα ότι ο Στάλιν σεβάστηκε την ελληνική πλευρά της συνδιαλλαγής με την έννοια ότι η βοήθεια στους Έλληνες κομμουνιστές δόθηκε από τη Γιουγκοσλαβία, όχι από τη Ρωσία. Αυτή η λεγόμενη συμφωνία ήταν ένα από εκείνα τα θεαματικά μη-γεγονότα που αρέσει στους ιστορικούς να μαζεύουν και να διογκώνουν».
ΑΝΑΡΤΗΣΗ ΑΠΟ ΙΣΚΡΑ
Στο επόμενο: Το περίφημο χαρτάκι του Τσόρτσιλ-Μοιράστηκε ο κόσμος τον Οκτώβρη του ’44; (Β)
*Πηγή: ergatikosagonas.gr, Κείμενα – Επιμέλεια: Γιώργος Πετρόπουλος
[1] Ουιν. Τσόρτσιλ: "2ος Παγκόσμιος Πόλεμος- Απομνημονεύματα", εκδόσεις: Ελληνική Μορφωτική Εστία, μετάφραση Α. Σαμαράκη, τόμος ΣΤ, σελ. 290- 291
[2] Θ. Χατζή: Η Νικηφόρα Επανάσταση που χάθηκε, τόμος Δ' σελ. 26- 27
[3] Β. Μπερεζκόφ :«Ήμουν Διερμηνέας του Στάλιν», εκδόσεις Καστανιώτη, τόμος Β' σελ. 195,
[4] στο ίδιο, τόμος Α' σελ. 11
[5] «Αλληλογραφία Στάλιν- Τσόρτσιλ- Ρούσβελτ- Άτλυ- Τρούμαν», εκδόσεις Μέλισσα, 1957-1958, σελ. 153
[6] στο ίδιο, σελ. 154
[7] Θ. Χατζή, στο ίδιο, τόμος Δ' σελ. 28
